Veb səhifənin yolu

URL-in protokol, host adı və port nömrəsindən sonra gələn hissəsi Veb səhifənin yolu adlanır (məsələn /path/to/document.html). Əvvəllərdə qeyd edildiyi kimi əslində həmən səhifənin həqiqətən də mövcud olması vacib deyil. Hal-hazırda səhifələrin serverin fayl sistemində  HTML fayl formasında mövcud olmaması, “iş zamanı” yaradılması geniş yayılmış və adi halda çevrilmişdir. Məsələn, xəbər saytı Y ilinin M ayının N günüdəki xəbərləri göstərmək məqsədilə /Y/M/N.html formasında virtual yoldan istifadə edə bilər. Beləliklə də istifadəçi brauzerin adres yerində məsələn, http://xeber_sayti/2017/10/03.html yazaraq 3 oktyabr 2017-ci ilin xəbərlərini oxuya bilər. Əslində isə serverdə fiziki olaraq 03.html faylı mövcud deyil, ona yalnız virtual yol mövcuddur. Səhifənin generasiyasını isə serverdəki proqram təminatı yerinə yetirir.

Virtual yolun emal edilməsinin başqa üsulu da mövcuddur. Bu zaman sorğu edilən fayllar statik obyektlər olur və serverdə tam fərqli yerdə yerləşdirilmiş olurlar. Proqram təminatı nöqteyi nəzərindən sənədin yeri əvvəldən server administratorunun müəyyən etdiyi hansısa əsas kataloqdan sonra nisbi hesablanır. Praktiki olaraq bütün server proqramları faylın fiziki yerləşdiyi yerə alias yaratmağa imkan verir. Məsələn, əgər biz http://site.com/cgi-bin/anyname yazırıqsa deməli hər hansı cgi-bin kataloqu mövcud olmalıdır, ancaq bu sadəcə hansısa digər kataloqa yönələn aliasın adı da ola bilər.

Qəbul edilmişdir ki, URL-də HTML sonluğu Veb səhifələrin sonluğudur. HTML özlüyündə mətn, şəkil, link-keçidlərin və s. forma və yerini göstərmək üçün istifadə edilən dildir. HTML-dan başqa tez-tez GIF, JPG – şəkillər, PHP, PY – skriptlər üçün və s. kimi digər sonluqlar da istifadə edilir. Ümumilikdə, serveri elə sazlamaq mümkündür ki, o, istənilən sonluqla müraciəti email edə bilsin. Məsələn, serveri elə konfiqurasiya etmək olar ki, server HTM sonluğu da HTML fayl kimi emal etsin.

Bundan əlavə, belə qeyd etmək mümkündür ki, brauzerin düzgün işləməsi üçün əslində sorğu edilən obyektin adının hansı sonluqla bitməsinin heç bir fərqi yoxdur. O, görüntünü Veb-serverdən qaytarılan nəticə əsasında formalaşdırır.

Port nömrəsi

Host adından dərhal sonra iki nöqtədən – “:” sonra port nömrəsi göstərilə bilər. Port nömrəsi göstərilməyə də bilər. Əvvəldən belə alınıb ki, HTTP protokolunun standart portu 80-dir və istifadəçi aydın şəkildə port nömrəsini daxil etmədikdə brauzer məhz bu portdan istifadə edir. Port serverdə işləyən proqramı (demon) identifikasiya etmək üçün istifadə edilir. Xüsusi halda 80 portu Veb-serverlə əlaqələndirilir. O da öz növbəsində HTTP müraciətləri emal edib istifadəçilərə lazım olan məlumatları qaytarır. Digər protokollar, məsələn, IMAP və ya SSH üçün də demonlar mövcuddur, ancaq onlara brauzer vasitəsilə qoşulmaq mümkün deyil.

Host adı

URL-də protokoldan sonra sorğu edilən səhifə yerləşdirilmiş hostun adı gəlir (məsələn: site.com). Host adının domen adı olması məcburi deyil. O, həm də IP adres ola bilər. Bu halda göründüyü kimi yalnız serverin özünə, birbaşa müraciət edə bilirik (virtual hostlara IP vasitəsilə müraciət etmək olmur), çünki yalnız onlar birmənalı olaraq IP adreslə identifikasiya olunur.

Protokol

Protokol URL-in əvvəlində gəlir, yazılışı iki əyri xətt – bölmə işarəsi ilə sonlanır (məsələn, http://) və brazuerə Veb-serverlə məlumat mübadiləsi üçün hansı yuxarı səviyyəli protokoldan istifadə etmək lazım olduğunu göstərir. Adətən bu HTTP-dir, ancaq digər protokollar da istifadə oluna bilər. Məsələn, HTTPS protokolu. Bu protokol bəd əməllərdən qorunmaq üçün məlumatı xüsusi şifrələnmiş formada ötürməyə imkan verir, ancaq bunun üçün Veb-server bununla işləməyi bacarmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün buna bənzər protokollar TCP vasitəsilə təqdim edilən servisə əsaslanır və çox vaxt özlüyündə sadəcə yazı formasında müəyyən əmrlər toplusunu təşkil edir. İrəlidə HTTP-in necə işlədiyi haqqında danışarkən bunun əyani şahidi olacağıq.

World Wide Web və URL

Müasir dövrdə İnternetin ən məşhur servisi World Wide Webdir. Buna bəzən WWW və ya Web (Azərbaycan dilində – Veb) də deyilir. Hər üç termin eyni mənanı daşıyır. Demək olar ki, Şəbəkədəki serverlədin çoxu WWW-i və onunla əlaqəli HTTP protokolunu (Hypertext Transfer Protocol söz birləşməsinin abreviaturası) dəstəkləyir. Bu servis ona görə məşhurdur ki, onun vasitəsilə hostlarda saytlar, mətn və istənilən digər məlumatlar toplusu yaratmaq mümkündür və bu məlumatlar istifadəçi tərəfindən interaktiv rejimdə baxıla, əldə edilə bilinir.

Çox güman ki, hər birimiz heç olmasa bir dəfə brauzerdə “adres” yazmışıq. Bu adres URL (Universal Resource Locator) adlanır və ümumi mənada adi adresdən daha geniş mənaya malikdir. Bəs DNS adres varsa URL nəyə lazımdır? Təkcə DNS adres kifayət etmirmi?

Əslində cavab aydın olaraq göz qabağındadır. Hər bir Veb-sayt adətən çox sayda səhifə və sənədlərdən ibarət olur və istifadəçiyə göstərilən host daxilində konkret sənədə müraciət etmək üçün mexanizm lazımdır. Bu URL-dir.

Ümumi halda URL aşağıdakı kimidir:
http://site.com:80/path/to/document.html

Növbəti bölmələrdə URL-in məntiqi hissələrinə bir az ətraflı nəzər yetiriləcək.

 

HTML səhifə

HTML səhifə – İnternetdə ünvanlı, Veb-serverə müraciətlə əldə edilmiş, World Wide Web servisinin brauzerdə təsfir edilə bilinən yazı (mətn) məlumat vahididir. Buna çox hallarda Veb səhifə də deyilir. Bəzən, səhifə ayrıca HTML fayl kimi də ola bilir, ancaq son vaxtlar bu kimi səhifələrin sayı getdikcə azalır. Çox vaxt HTML səhifələr “iş zamanı” hər hansı proqram tərəfindən dinamik olaraq generasiya edilir və həmən andaca istifadəçiyə ötürülür. HTML səhifə adi mənada HTML fayl kimi olmaya da bilər. Buna istifadəçi özü mətn yerləşdirə bilən rəy, kommentariya sistemini misal göstərmək olar.

Adətən, sadə HTML faylın oxunması ilə əldə edilən səhifələr statik veb səhifələr adlanır. Proqramın işə salınması ilə əldə edilən səhifələr isə dinamik veb səhifələr adlanır.

HTML dili (Hypertext Markup Language) səhifəyə digər səhifələrə link – keçidlər yerləşdirməyə imkan verir. İstifadəçi bu linklərin uyğun sahəsinə mausla klik edərək bu və ya digər sənədə keçid etmiş olur.

 

Sayt

Sayt və ya veb-sayt İnternetdə unikal adresə malik, hostda yerləşdirilmiş, bir və ya bir neçə HTML səhifələrdən ibarət məntiqi bölmədir. Bir hostda eyni anda məsələn, fərqli kateqoriyalarda bir neçə sayt yerləşdirilə bilər. Buna görə də sayt termininin mənası şərtidir və müəyyən məntiqlə qruplaşdırılmış səhifələr toplusu anlamında istifadə edilir. Saytlara daxil olmaq HTTP protokolu ilə olduğu üçün onlara həm də Veb-sayt deyilir.

Server

Server – məlumat mübadiləsi zamanı digər qurğulara özündən “vasitəçi” kimi istifadə etməyə icazə verən xüsusi ayrılmış şəbəkə – İnternetə qoşulmuş ixtiyari kompüterdir.

İstifadəçi qurğular, həmçinin serverlər bir birini IP adresə görə müəyyən edirlər. Serverlərin bəzilərində müəyyən məlumatlar saxlanılır. Bu məlumatlar kənardan müdaxilə, istifadə üçün açıq və ya bağlı ola bilər. Server şəbəkənin məntiqə aid hissəsi deyil və şəbəkədə məhz aparat, qurğu rolunu oynayır. Onun bir neçə fərqli IP adresi, domen adı ola bilər. Buna görə də İnternetdən bir server bir neçə asılı olmayan sistem kimi görsənə bilər.

Yuxarıda qeyd edildi ki, server fiziki qurğudur. Ancaq “server” termininin digər, tam fərqli mənası da var. Bu, istifadəçilərin müraciətlərini emal edən proqramdır. Teminologiyada buna TCP proses deyilir. Məsələn, WWW istifadəçilərinin müraciətlərini email edən proqram Web-server adlanır. Bu, həm də “servis”, “demon” anlayışına da uyğundur.

Hər hansı mövzuda server haqqında danışılanda, adətən mövzudan dəqiq nəyin nəzərdə tutulduğu aydın olur.

PHP 7 nədir

PHP 7 PHP proqramlaşdırma dilinin əsas versiyalarından biridir və mobil və digər qurğular, o cümlədən paylanmış (cloude) texnologiyalar üçün veb proqramlaşdırma sahəsində inqilab edə biləcək versiya kimi təqdim edilir. Bu versiya PHP-in 2004-cü ildə istifadəyə verilmiş PHP 5 versiyasından sonrakı ən əsas yenilənmiş versiyasıdır.

PHP7-də olan yeniliklərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

  • yeni <=> və ?? operatorları
  • proqramda baş verəcək səhvlərin kəsilmələr vasitəsilə emal edilməsi, mövcud Exception klasından başqa PHP-də standart səhfləri emal etməyə imkan verən yeni Error klası daxil edilib.
  • anonim klaslar
  • funksiyaların ötürülən arqument və qaytardığı dəyərlərinin tiplərinin elan edilməsi imkanı
  • UTF-8 simvolların dəstəklənməsi üçün xüsusi u{00FF} sintaksisi
  • massiv-sabitlər
  • ArrayAcces interfeysinə uyğunlaşan obyektlərlə list konstruksiyasına icazə verilir
  • UTF-8 simvolları dəstəkləmək üçün IntlChar klası müəyyən edilib
  • Generator klasına return açar sözü vasitəsilə qaytarılan dəyərini əldə etməyə imkan verən  getReturn() metodu əlavə edilib
  • yield from açar sözləri vasitəsilə generatorların ötürülməsi
  • requlyar Perl-ifadələrlə işləyən preg_ replace_ callback_ array()  funksiyası əlavə edilib
  • yeni random_int() və  random_bytes() funksiyaları
  • sessiyanın parametrlərini session_start() funksiyasının vacib olmayan arqumenti vasitəsilə ötürmək olur

Yeniliklərlə birlikdə köhnəlmiş konstruksiyaların bir hissəsi də PHP-dən ümumiyyətlə ləğv edilib. Onlardan aşağıdakıları göstərmək olar:

  • <?php və  ?> teqləri əvəzinə istifadə edilə bilinən <% və %>, həmçinin  və
  • requlyar POSIX-ifadələr (eregi-funksiyalar), onların yerinə requlyar Perl-ifadələr istifadə etmək məsləhət görülür
  • mysql modulu, onun əvəzinə obyekt yönümlü mysqli modulu və ya bundan daha çox məsləhət görülən PDO-dan istifadə etmək lazımdır
  • adı klasın adı ilə eyni olan metod formasında PHP 4-ə uyğun konstruktordan istifadə etmək qadağandır